Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας, 2015
Σελ. 155
Όταν οι μνήμες παίρνουν σάρκα και οστά κι όταν η αρχαιολογία και η ιστορία συναντάει την τέχνη το αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο, σαν το «Αμβρακία – Η πόλη και τα μνημεία της», που εξέδωσε πρόσφατα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας. Ένα συναρπαστικό ταξίδι στον χρόνο. Πρωτόγνωρες συγκινήσεις και μοναδικές εμπειρίες φέρει αυτό το δίγλωσσο βιβλίο.
Ξεφυλλίζοντας το συλλογικό λεύκωμα «Αμβρακία – Η πόλη και τα μνημεία της», νιώθουμε να αγγίζουμε την άκρη του νήματος της ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή μας, ερχόμαστε σε επαφή με τους πρώτους κατοίκους, του 800 ή 700π.Χ. που ζήσανε στην Αμβρακία = Αμπρακία = η πετρώδης ακτή (ρακία) που χτυπιέται αμπί (από εδώ κι από εκεί), πριν την έλευση των Κορινθίων, αυτή την ιδιαίτερα σημαντική ελληνική πόλη της αρχαιότητας, χαιρόμαστε τη μεγάλη και σπάνια συλλογή αγγείων και ειδωλίων, βιώνουμε στιγμές ύψιστης αισθητικής απόλαυσης μπροστά στην ταφική λεωφόρο, στο τρόπο ταφής των νεκρών και στο Πολυάνδριο της οδού Κομμένου, θαυμάζουμε πολύτιμα χρυσά και χάλκινα αντικείμενα, νιώθουμε δέος μπροστά στα όπλα των Αμβρακιωτών, θαυμάζουμε το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, ανασυνθέτουμε την κοινωνική και πολιτική ζωή της Αμβρακίας, ανακαλύπτουμε την θαυμάσια χάλκινη τεφροδόχο υδρία των αρχαϊκών χρόνων και την χρυσή δανάκη με παράσταση Πήγασου, ενώ ανακαλύπτουμε έναν ολόκληρο κόσμο ονομάτων σκύβοντας πάνω στις πήλινες πινακίδες, στις επιτύμβιες στήλες, στα ψηφίσματα και στις επιγραφές, που συνδέονται με ανθρωπονύμια των κατοίκων της αρχαίας Αμβρακίας (ένα σημαντικό γλωσσικό θησαυρό), μένουμε έκπληκτοι από τα βοτσαλωτά δάπεδα με παραστάσεις φτερωτών ερωτιδέων, κύκνων και δελφινιών και τέλος μένουμε έκθαμβοι από τον ερυθρόμορφο κρατήρα με παράσταση τον Απόλλωνα κιθαρωδό (Απόλλων, Σωτήρα Πύθιο-Κύρια Θεότητα και Προστάτης της Αμβρακίας) και την κεφαλή ειδωλίου του Απόλλωνα Αγυιεύ. Άμετρο σεβασμό για την ανθρώπινη διάνοια μας προκαλεί ο γεωμετρικός πολεοδομικός σχεδιασμός της Αμβρακίας και το άρτιο σύστημα αποχέτευσης.
Βλέπουμε εμείς οι σύγχρονοι κάτοικοι καταγραμμένα τα χνάρια και τα αποτυπώματα, που κάθε γενιά άφησε πάνω στα αρχέγονα τοπία της περιοχής μας. Ο πλούτος και η ομορφιά των σπάνιων ευρημάτων που έχουν ανακαλυφθεί εντυπωσιάζουν. Πρόκειται για μια εξαιρετική ξενάγηση από τους συγγραφείς, αρχαιολόγους και μηχανικούς και μια νοερά κατάδυση στο τόσο μακρινό παρελθόν.
Υπάρχει κάτι το ιδιαίτερο στην Άρτα που δεν το συναντάς εύκολα σε άλλο μέρος της Ηπείρου. Είναι όλο αυτόν το φορτίο του μύθου και της ιστορίας, που κουβαλά αυτός ο τόπος σε συνδυασμό με τον ίδιο τον χώρο. Το να ανακαλύψεις και να αποκαλύψεις την ιστορία ενός τόπου είναι μέρος της αναζήτησης της ταυτότητας. Η μόνη μας περιουσία και ένα μέρος της προσπάθειάς μας σχετίζεται με το πως διαχειρίζεται κανείς τη μνήμη. Είμαστε νοσταλγοί του παρελθόντος. Είμαστε το παρελθόν μας. Η μνήμη είναι η περιουσίας μας…
Κάτω από την σύγχρονη Άρτα, βρίσκεται κρυμμένος ένας ολόκληρος κόσμος. Θαμμένος και προστατευόμενος εκεί για τρεις περίπου χιλιετίες, που έρχεται σήμερα στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη, για να διηγηθεί την ιστορία εκείνων, που έζησαν σε τούτα τα χώματα 2.800 χρόνια πριν από εμάς. Κι όσο πιο βαθιά σκάβεις τόσο πιο βαθιά εισχωρείς στο παρελθόν. Κι έτσι συμπληρώνεται το συνταρακτικό παζλ της Ιστορίας, έτσι συμπληρώνονται τα πολύτιμα κομμάτια που λείπουν από το συγκλονιστικό παλίμψηστο των θαμμένων πολιτισμών, τα σκονισμένα θραύσματα των οποίων μας πληροφορούν για τη ζωή, τα ήθη και έθιμα, τα εργαλεία, την καθημερινότητα, τη λατρεία των θεών, τις αγωνίες και τα όνειρα των μακρινών μας προγόνων, των Αμβρακιωτών.
Σύγχρονα σπίτια συνοικισμοί ολόκληροι πάνω σε χώματα αρχαία. Ένα παλίμψηστο πολιτισμών με συγκλονιστικά ερείπια και δίπλα ακριβώς η ζωή να συνεχίζεται. Εντοπίζεις το βλέμμα σου πάνω στα θραύσματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, στα ερείπια που καθημερινά προσπερνάμε αδιάφορα. Πεσμένες μαρμάρινες κολόνες, τοίχοι, θεμέλια, πηγάδια. Μεμονωμένες πέτρες «άγνωστης προέλευσης», άλλες φορές κάτω από το δυνατό φως του ήλιου και τις έντονες φωτοσκιάσεις που δημιουργεί, άλλες στη βροχή. Σε κάτι τέτοια μέρη αγγίζοντας τις χορταριασμένες πέτρες μαθαίνεις να «κοιτάς» μέσα από την Ιστορία. Είναι οι «πέτρες» που πάνω τους σκόνταψαν οι αιώνες…
«Οι πέτρες είναι σιωπηλοί δάσκαλοι, αφήνουν άφωνο εκείνον που τις παρατηρεί, κι ό,τι καλύτερο διδάσκουν δεν ανακοινώνεται» έγραψε στοχαστικά ο Γκαίτε. Γιατί ίσως δεν ακούσαμε, δεν καταλάβαμε ποτέ τη διδαχή των πετρών…
Ο χρόνος τρέχει αφήνοντας τα ίχνη του στον τόπο. Και ο τόπος, αλληλένδετος με τους ανθρώπους που τον έζησαν στο παρελθόν, τον κατοικούν σήμερα, αλλά θα συνεχίζουν να ζουν σε αυτόν και στο μέλλον.
Παραθέτουμε ορισμένα χαρακτηριστικά ονόματα πολιτών, που έζησαν και έδρασαν στην αρχαία Αμβρακία:
Φιλίστα, κόρη του Εισιδώρου και σύζυγος του Σωστράτου
Χαιρέας, επώνυμος άρχων
Σωσάς, πατέρας του Αμβρακιώτη πολειτάρχου Μενάνδρου
Συνφέρουσα, όνομα νεκρής ετών 40
Ποσειδώνιος, υιός του Ηρακλείτου, ιερεύς
Νικόκλας, Αμβρακιώτης αυλητής
Ξενοκράτης, Αμβρακιώτης κιθαρωδός
Μέλισσα, όνομα νεκρής
Μνασέας, πατέρας του στρατηγού Αμφιμάχου
Κραγαλεύς, τοπικός ήρωας, γιος του Δρύοπα, βoσκός
Κάρπος, Αμβρακιώτης οινοχόος
Έπανδρος, επώνυμος άρχων
Δηιδάμεια, τελευταία βασίλισσα της Αμβρακίας
Ατάνιος, όνομα κεραμέως
Άγησις (Ηάγεσις), όνομα νεκρής
Η Αμβρακία είναι τόσο καλά μελετημένη σε βάθος από τους αρχαιολόγους, που πηγαίνει πέρα από την εφήμερη εικόνα της και διαπερνά τον χρόνο. Το σπουδαίο είναι η διαχρονικότητα που εμπεριέχει. Αυτό είναι τέχνη. Όμως στην εποχή των εφήμερων εναλλασσόμενων εντυπώσεων χάνεται η έννοια της διαχρονικότητας στην τέχνη. Η τέχνη είναι στο κέντρο της κοινωνίας, είναι ο καταλύτης της για ποιότητα ζωής. Αλλά όμως η τέχνη χωρίς τον διάλογο, χωρίς τη σχέση με τους άλλους, είναι μια φλύαρη διαδικασία. Άλλωστε αυτό είναι ένα από τα μοναδικά προνόμια της τέχνης. Να έχει τον δικό της τρόπο να αντιστέκεται στη φθορά και τη λησμονιά, στον οριστικό δηλαδή θάνατο…
Κάτω από την Άρτα υπάρχουν αρχαιότητες, που αποκαλύπτουν τη ζωή στην περιοχή μέσα στις χιλιετίες. Στις ανασκαφές και στο αρχαιολογικό μουσείο, βλέπει κανείς πέτρες, μάρμαρα, δρόμους, τάφους, κατοικίες, αποχετευτικό σύστημα, χρυσά και χάλκινα νομίσματα με Διώνη και βαίτυλο, χάλκινα κοσμήματα, χρυσές αλυσίδες, χρυσά και χάλκινα κύπελλα, χρυσές δανάκες, χρυσά δαχτυλίδια με ημιπολύτιμους λίθους, χρυσούς στατήρες, χρυσά ελάσματα, χάλκινα μετάλλια, πλαγγόνες (παιδικές κούκλες), χάλκινες στλεγγίδες, σπάτουλες, κοχλιάρια, πόρπες, περόνες, αγγεία από γυαλί και από όνυχα, ελαιοδοχεία, μελαμβαφείς κύλικες, ερυθρόμορφους ληκύθιους, μελαμβαφείς τεφροδόχους, κάνθαρους, μυροδοχεία, πυξίδες, λύχνους, χύτρες, κρατήρες, τεφροδόχους υδρίες, οινοχόες, κύβους και αστράγαλους, ημιπολύτιμους λίθους, κτερίσματα τάφων, χάλκινους αμφορείς, σκελετούς νεαρών πολεμιστών, πήλινα ειδώλια γυναικείων μορφών, βάσεις αγαλμάτων, αετωματικές στήλες, ενεπίγραφες στήλες, αναθηματικές στήλες, βάθρα, κείμενα συνθήκης, πήλινους κούρους, γαμικούς λέβητες, αργυρά ψέλλια, είδωλα θεών και ζώων, πήλινα ειδώλια, ολόγλυφα συμπλέγματα, εξαιρετικά κεραμικά, περίτεχνα ξίφη, σκεύη από ευγενή μέταλλα και εξωτικά υλικά, κυκλώπεια τείχη, εργαλεία, εργαστήρια κεραμικής και λιθοξοΐας, κοροπλαστικά εργαστηρία, κλίβανους, ελαιοτριβεία, εργαστήριο παραγωγής πορφύρας, ταφικά έθιμα, νεκρικά δώρα, σαρκοφάγους, λακκοειδείς τάφους, κυβωτιόσχημους τάφους, στάχτες , κόκκαλα κ.α.
Πρόκειται για σπάνια ευρήματα που εντυπωσιάζουν και προστίθενται στον κατάλογο των ιδιαίτερα σημαντικών αρχαιοτήτων της χώρας μας, εμπλουτίζοντας το αρχαιολογικό μουσείο της Άρτας, όσο και τις γνώσεις μας για τη λαμπρή περίοδο του Πύρρου, της αρχαίας Αμβρακίας, της μεσαιωνικής Άρτας, της Άρτας του Μιχαήλ Β’ Κομνηνού Δούκα και της Οθωμανικής Άρτας. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια οι ανασκαφείς και το επιστημονικό προσωπικό της τοπικής εφορείας αρχαιοτήτων, που επί πολλούς μήνες επόπτευαν όλα αυτά τα έργα και τις υπηρεσίες που έχουν προσφέρει. Κάποιοι όπως οι εξαιρετικοί αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, τεχνικοί και εργάτες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας, που είναι πραγματικά ενημερωμένοι, δημιουργικοί, αποτελεσματικοί, που παράγουν έργο και έχουν ειδική δράση, δεν φοβούνται να πέσουν με αποφασιστικότητα στα δύσκολα. Μέτρησαν, φωτογράφησαν, αποτύπωσαν σπιθαμή με σπιθαμή κάθε πέτρα, κάθε τοίχο, κάθε επιγραφή, άγγιξαν με τα χέρια τους τις πέτρες, που λάξεψαν οι αρχαίοι Αμβρακιώτες.
Η Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων κ. Βαρβάρα Παπαδοπούλου έχει μετατρέψει, μαζί με το επιτελείο της, τις ανασκαφές στο Δυτικό Νεκροταφείο (με τους 500 σκελετούς), στο Μικρό Θέατρο, στο Μεγάλο Θέατρο, στο Ναό του Απόλλωνα, στο Πρυτανείο, στο Μεσαιωνικό Κάστρο κ.α., σε ανοιχτό πάρκο προς το κοινό. Όλα θα γίνουν οικείος χώρος. Ένας ονειρικός περίπατος ανάμεσα σε υπέροχα ερείπια. Μια ποιητική διαδρομή περιήγησης, που αναφέρεται στον τόπο και τους ανθρώπους, που τον κατοίκησαν. Γιατί τόπος δίχως τους ανθρώπους παύει να είναι τόπος. Έτσι γεννιέται για την πόλη της Άρτας κάτι καινούργιο, με την επιστημονική έρευνα από την μια πλευρά και την κοινωνική, βιωματική σχέση των ανθρώπων από την άλλη. Μια ευεργετική επίδραση της ανασκαφής στην τοπική κοινωνία θα φανεί σύντομα. Να γνωρίζουμε όμως ότι η ιστορία δεν ξαναγράφεται και ότι η αρχαιολογική ανασκαφή είναι υποταγμένη στο τυχαίο… Η ιστορική σημασία των μνημείων που ανακάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη στην Άρτα, παραμένει κορυφαία, χωρίς ευτυχώς να χρειαστεί να τα βαφτίσουμε ούτε τάφους του Ηφαιστίωνα, ούτε να τα αποδώσουμε στον αρχιτέκτονα Δεινοκράτη…
Το βιβλίο αυτό είναι ένα συναρπαστικό αφήγημα για το ιστορικό πλαίσιο και την εποχή, τον τόπο, τον κόσμο της αρχαίας Αμβρακίας, της Βυζαντινής και Οθωμανικής Άρτας, τους ναούς, τα ανάκτορα, τα φρούρια, τις οχυρώσεις, τις κατοικίες, τα νεκροταφεία, τους δρόμους, τις άμαξες, την διατροφή, τις ασθένειες, την τέχνη, αλλά και την καθημερινότητα της ζωής των ανθρώπων.
Έξοχες περιγραφές στο βιβλίο, ζωντανή γλώσσα, πολυδιάστατη ανάπτυξη αρχαιολογικών θεμάτων. Γραμμένο με το σταθερό χέρι των δοκιμασμένων αρχαιολόγων, ιστορικών και μηχανικών, το βιβλίο αυτό διαβάζεται άλλοτε ως διαυγής επιστημονική ανάλυση και άλλοτε ως ιστορικό δοκίμιο. Διαβάζεται ευχάριστα αλλά όχι εύκολα. Χρειάζεται προσοχή και συγκέντρωση για να το απολαύσεις και να βρεις τους εσωτερικούς του αρμούς. Το βιβλίο, βιβλίο αξιώσεων, που σε προκαλεί να εξερευνήσεις τις υπόγειες αρδεύσεις του, πρέπει να διαβαστεί μονορούφι και όχι σε δόσεις. Είναι βιβλίο που ξεχωρίζει για το ερευνητικό πάθος και τον ερευνητικό μόχθο. Η αναγνωστική απόλαυση που μας προσφέρει, είναι κέρδος ζωής πολύτιμο.
Χρειαζόμαστε σήμερα όσο ποτέ άλλοτε μια τέτοιου είδους λευκώματα-βιβλία, για μια προσέγγιση των μικρών τόπων, που θέτουν μεγάλα αρχαιολογικά ζητήματα, των μικρών πατρίδων που δείχνουν μεγάλες αξίες, των ταπεινών προγόνων μας που μας διδάσκουν πολλά. Ένας λαός, που έχει παιδεία αγκαλιάζει τα αρχαία, τα θεωρεί κομμάτια της ζωής του. Γι’ αυτό πρέπει να ενταχθούν οι αρχαιολογικοί τόποι στη ζωή των τοπικών κοινοτήτων, να μην είναι μουσειακοί και νεκροί, αλλά ζωντανοί και οικείοι.
Η επιτυχία αυτού του καταπληκτικού λευκώματος πρέπει να πιστωθεί στην Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας κ. Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, με την επιστημονική της επάρκεια και τον μοναδικό της λόγο, αλλά και την μεγάλη της θέληση, που κατέκτησε… κάστρα, που λίγες γυναίκες επιστήμονες έχουν πατήσει.
Η έκδοση υποστηρίζεται από 170 φωτογραφίες, κυρίως του φωτογράφου-κινηματογραφιστή Βασίλη Γκανιάτσα, που αναδεικνύουν τα υψηλής αισθητικής ευρήματα και τους αρχαιολογικούς χώρους. Θαυμάσιες φωτογραφίες και στοχαστικός – επιστημονικός λόγος, πλέκονται με εξαιρετική επιδεξιότητα σε ένα ενιαίο και αλληλοσυμπληρούμενο σύνολο. Ρέουν απλά και ήρεμα, όπως κυλάει το νερό στον Άραχθο…
Συγγραφείς του βιβλίου είναι: Βαρβάρα Παπαδοπούλου, Ανθή Αγγέλη (Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Πρεβέζης), Μαρία Νιάρου, Βασίλης Καπόπουλος, Αναστασία Χατζάρα, Νίκη Παπακωνσταντίνου, Στυλιανός Τζιράκης, Αθηνά-Αντωνία Μπουζάκη και Ιωάννης Παπαλέξης.